2025 PANORAMA: Kültür-Sanat-Arkeoloji |

2025 yılı da bir önceki yıla benzer yasak, engelleme, protestolar gölgesinde geçti. Bu kez İsrail-Filistin bağlamında sanat dünyasında esen protesto rüzgarları, müzik festivallerinden sinema festivallerine, Eurovision’dan tekil konserlere sanat dünyası “barış” dedi.

Yazar, müzisyen, yapımcı, sinema oyuncusu… 2025 çok önemli isimleri de “unutulmazlar” galerisine taşıdı.

HABER MERKEZİ- 2025, kültür-sanat dünyası için ağır kayıplar yılı oldu. Hem Türkiye’de hem dünyada, bir döneme damga vurmuş duruşu, yazıları, kitapları, müzik ve oyunculuğuyla birçok isim yolculuğunu noktaladı:

-2025’in ilk kaybı Türkçe edebiyatın önemli yazarlarından Selim İleri’ydi: Yazar, 75 yaşında İstanbul’da aramızdan ayrıldı. 1949’da İstanbul’da doğan İleri, pek çok roman, hikâye, deneme ve tiyatro oyunu kaleme almış ve edebiyat eleştirileriyle de tanınmıştı.

-Türkiye sosyalist hareketinin öncülerinden, yazar ve çevirmen Sevim Belli de 24 Şubat 2025’te tam 100 yaşında hayatını kaybetti. Sevim Belli, kendisi gibi sosyalist harekete öncülük eden eşi, yazar ve aydın Mihri Belli’nin yanına defnedildi.

ÖFKENİN GERİLMİŞ SES TELİ: MARIANNE FAITHFULL

1960’larda Londra’da biçimlenen yeni müzik kültürünün dünya çapındaki ikonlarından Britanyalı müzisyen ve oyuncu Marianne Faithfull da 2025’te 78 yaşında noktaladı yolculuğunu. Marianne Faithfull, müzik sahnesine 1964’te The Rolling Stones’tan Mick Jagger ve Keith Richards’ın yazdıkları ilk single’ı “As Tears Go By” (Gözyaşları Akarken) ile çıkmıştı. İlerici bir bakış açısıyla, toplumsal cinsiyet, sınıf, madde bağımlılığı ve sanatın dönüştürücü gücüne dair içgörüler sunan müziği ve yaşam öyküsü, 1960’larda boy veren statükoya başkaldırı kapsamında derin bir önem taşıyor.

Müzik yaşantısına birlikte adım attığı The Rolling Stones grubunun solisti Mick Jagger, “Marianne Faithfull’un ölümünü duyduğumda çok üzüldüm. Uzun zamandır hayatımın büyük bir parçasıydı. Harika bir arkadaştı, güzel bir şarkıcıydı ve harika bir oyuncuydu. Her zaman hatırlanacak.” dedi.

Türkiye sinemasının önemli isimlerinden Filiz Akın, Kahtalı Mıçe (Mustafa Kahtalı), Balık Ayhan (Ayhan Küçükboyacı), Güllü (Gül Tut), Ziad Rahbani, Volkan Konak, Edip Akbayram, İlhan Şeşen bu isimlerden bazıları.

-Dünyaca tanınan Brezilyalı fotoğraf sanatçısı Sebastiao Salgado,  23 Mayıs’ta, 81 yaşındayken hayatını kaybetti. Salgado, özellikle siyah-beyaz kareleriyle yoksulluk, göç, savaş ve çevresel yıkım gibi küresel sorunları güçlü bir görsel dille anlatarak dünya çapında büyük saygı kazandı.

Eserleri, insanlık ve doğa üzerine derin bir farkındalık yaratarak milyonlarca insanı etkiledi.

-Türk sinemasına kendi yolunu açan yönetmen ve senarist Ali Özgentürk, 80 yaşında aramızdan ayrıldı. “Hazal”, “Bekçi” ve “Çıplak” gibi uluslararası ödüllü filmlerin yönetmeni; “Sevgi emektir” cümlesiyle hafızalara kazınan Selvi Boylum Al Yazmalım’ın senaristiydi.

-İran sineması ve tiyatrosunun önemli isimlerinden yönetmen, senaryo ve oyun yazarı Behram Beyzayi de doğum gününde ABD’de 87 yaşında hayatını kaybetti. 1938’de Tahran’da doğan Beyzayi, eski İran mitleri ile çağdaş sosyal temaları birleştiren bir oyun yazarı, film yapımcısı, araştırmacı ve akademisyendi. Tiyatro oyunları ve filmleri, titiz bilimsel araştırmayı yenilikçi anlatım biçimleriyle birleştirmesi nedeniyle İran’ın modern kültür tarihinde dönüm noktaları olarak kabul ediliyordu. Beyzayi, İran sinemasında 1960’ların sonunda başlamış olan ve öncüleri arasında Abbas Kiyarüstemi, Füruğ Ferruhzad, Sohrab Şahit Sales ve Perviz Kimyavi gibi isimlerinde bulunduğu İran Yeni Dalgası akımı yönetmenlerindendi.

-Klasik piyano eğitiminin önde gelen isimlerinden olan, hem sahnede hem akademide yetiştirdiği öğrencilerle İran müzik dünyasında kalıcı bir iz bırakan Çista Garib-Gorgani hayatını kaybetti.

UĞURLAR OLA MARIO VARGAS LLOSA

Latin Amerika edebiyatının önemli isimlerinden, Nobel Ödüllü yazar Mario Vargas Llosa 89 yaşında memleketi Peru’da hayatını kaybetti. 50’den fazla eseri bulunan ve birçoğu çok sayıda dile çevrilen Vargas Llosa 2010 yılında Nobel Edebiyat Ödülü’nü kazandı. Jüri üyeleri kendisini “ilahi yetenekli hikaye anlatıcısı” olarak nitelendirmişti.

-Norveç edebiyatının önde gelen kalemlerinden Dag Solstad da geçirdiği kalp krizi sonucu hayatını kaybetti.

GÖZALTILAR, TUTUKLAMA, TEKELLEŞME: TÜRK SİNEMA VE DİZİ DÜNYASI SARSILDI

İstanbul Büyükşehir Belediyesi’ne (İBB) yönelik 19 Mart operasyonlar, CHP’nin Cumhurbaşkanı Adayı ve İBB Başkanı Ekrem İmamoğlu’nun tutuklanması beraberinde protesto gösterilerini getirdi. Protesto gösterileri nedeniyle üç yüzden fazla öğrencinin tutuklanması üzerine ise boykot kararı alındı. Birçok sanatçının da destek verdiği boykot kararı nedeniyle aralarında oyuncuların da olduğu 16 kişi hakkında gözaltı kararı çıkartıldı. Dizi oyuncusu Cem Yiğitoğlu gözaltına alınırken, boykot çağrılarına destek veren Rojda Demirer ve Alican Yücesoy’un X hesapları da Türkiye’den erişime kapatıldı.

GEZİ VE SİNEMADA TEKELLEŞME TARTIŞMALARI

ID Danışmanlık Limited Şirketi’nin kurucusu ve ortağı menajer Ayşe Barım hakkında “Gezi Parkı olaylarına iştirak ettiğine” dair yazılı ve görsel basında yer alan iddialar sebebiyle açılan soruşturma sonrası tutuklandı.

Soruşturma kapsamında oyuncular Halit Ergenç, Dolunay Soysert, Rıza Kocaoğlu, Mehmet Günsür, Ceyda Düvenci ve Nejat İşler de ifade verdi. Ergenç ve Kocaoğlu’nun yargılandığı davada iki oyuncuya da hapis cezası verildi. Mahkeme, cezaları, hükmün açıklanmasını geri bıraktı. 1 Ekim’de tahliye edilen Barım hakkında ev hapsi ve yurtdışına çıkış yasağı şeklinde adli kontrol tedbirleri uygulanması da kararlaştırıldı. Ancak bir gün sonra savcılığın itirazı sonrası yeniden tutuklanarak cezaevine gönderildi.

Ayşe Barım’ın ajansı ID İletişim ilk olarak sektörde tekelleşme yarattığı iddiasıyla gündeme geldi. tv100 yazarı Fuat Uğur 27 Eylül 2024’te bazı yapım şirketleri ve ajanslara “kartelleşme ve piyasadaki hakimiyetlerini kötüye kullanma” gerekçesiyle baskın yapıldığını yazdı.

-Şarkıcı Mabel Matiz’in Perperişan adlı şarkısı hakkında “kamu düzeni ve genel sağlığa aykırılık” gerekçesiyle 17 Eylül’de erişim engeli talebinde bulundu. Bu talebin ardından İstanbul Cumhuriyet Başsavcılığı, Matiz hakkında “müstehcen yayınların yayınlanmasına aracılık etmek” suçlamasıyla iddianame hazırladı ve sanatçının 6 aydan 3 yıla kadar hapis cezası almasını istedi.

-“Hayasızca hareketlerde bulunma” suçlamasıyla yargılanan Manifest müzik grubu üyeleri hakkında ise 6 aydan 1 yıla kadar hapis cezası talep edildi. İstanbul 49. Asliye Ceza Mahkemesi, 15 Aralık’ta sanıklara ayrı ayrı 3 ay 22 gün hapis cezası verdi.

-Çankaya’da yer alan ve yalnızca bir sinema salonu olmanın ötesine geçerek onlarca festival, etkinlik ve özel gösterime ev sahipliği yapan tarihi Kızılırmak Sineması, 22 Ağustos 2024’te ekonomik nedenlerle kapılarını kapatmıştı. 1960’tan bu yana kültür ve sanat hayatında önemli yer tutan sinema, sessizce yıkıldı.

-Mizah dergisi Leman hakkında Muhammed Peygamber’in karikatürüne yer verdiği gerekçesiyle, “dini değerleri alenen aşağılama” suçundan soruşturma başlatıldı ve yazı işleri müdürü, kurum müdürü çizer ve karikatürist gözaltına alındı. Karikatürün sosyal medyada tepki görmesinin ardından dergi binasının önünde toplanan çok sayıda kişinin “Yaşasın şeriat” sloganları attığı, namaz kıldığı, tekbir getirdiği görüntüler paylaşıldı.  Derginin ilgili sayısı toplatıldı, 600 bin takipçili sosyal X hesabı da mahkeme kararıyla engellendi.

-İstanbul Kültür Sanat Vakfı tarafından 44’üncü kez düzenlenen İstanbul Film Festivali, 2014 yılından bu yana festivalde yer alan ve kuir filmleri bir araya getiren “Nerdesin Aşkım?” bölümünü festival almadı.

O DA BİR ŞEY Mİ?

32’inci Uluslararası Adana Altın Koza Film Festivali’nin en iyi filmi de dahil Pelin Esmer’in “O da Bir Şey mi” filmi sekiz ödülle gecenin en dikkat çeken yapımı oldu.

-Murat Fıratoğlu’nun yazıp yönettiği ve başrolünde yer aldığı “Hemme’nin Öldüğü Günlerden Biri”, Türkiye’nin 2025 Oscar adayı olarak seçildi. Venedik’te ödül alan film, tarım işçisi Eyüp’ün adalet arayışı üzerinden sınıfsal öfkeyi ve bastırılmış bir isyanı anlatıyor.

-Haziran ayında İstanbul’da konser vereceğini duyuran Muse müzik grubu, konseri organize eden DBL Entertainment’in Türkiye’de boykot edildiğini öğrenince konserden vazgeçti. Çağrıların ardından ilk olarak dünyaca ünlü komedyen Trevor Noah’ın 23 Nisan’daki gösterisi iptal etti.  Norveçli müzisyen Ane Brun da protestoculara destek vererek “İstanbul’da konser vermeyi çok istiyordum ama doğru zaman değil, yanınızdayım” açıklaması yaparak konserini iptal ettiğini duyurdu.

-İstanbul Üniversitesi (İÜ) Devlet Konservatuarı’nın müzik bölümünden 50 akademisyen açığa alındı. Konuya ilişkin sanal medya hesabından açıklama yapan sanatçı Fazıl Say, 50 hocanın birden açığa alınmasının bugüne dek yaşanmamış bir olay olduğunu yazdı:

Benim de sizler gibi bu konu ile ilgili hiç bir bilgim yok.
Neden ? Niçin? Bilmiyoruz…
İstanbul Üniversitesi Müzik bölümü yani Konservatuvarı saygın bir kurumdur, pek çok defa işbirliğimiz olmuştu yıllar içinde.
Neler oluyor anlamak istiyoruz…
Elbetteki konuyla ilgili tüm… pic.twitter.com/0z6AKAXzUQ

— Fazıl Say (@fazilsaymusic) March 27, 2025

-Eurovision Türkiye, bu yıl Eurovision Şarkı Yarışması’nda Yunanistan’ı temsil eden “Asteromata” adlı şarkıdan “en üst düzeyde rahatsız olduklarını” duyurdu.  Şarkının sahibi Claudia Papadopoulou ise ailesinin Osmanlı döneminde Pontus’tan göç etmek zorunda kaldığını ve bu şarkıyı da yerlerini terk etmek zorunda kalanlar için yazdığını belirtmişti.

DÜNYA NE KONUŞTU?

2025’in son günlerinde ise bir döneme damgasını vurmuş Fransız sinema oyuncusu Brigitte Bardot 91 yaşında hayatını kaybetti.

-Hollywood’un efsanevi aktörü ve yönetmeni Robert Redford, 17 Eylül’de  89 yaşında hayatını kaybetti. Oscar ödüllü aktör ve yönetmen, Hollywood’un en parlak yıldızlarından biri olmasına rağmen bağımsız sinemanın ve çevre mücadelesinin en güçlü figürlerinden biri olarak hatırlanacak.

-Hollywood’un yıldızlarından biri olan Gene Hackman ve eşi Betsy Arakawa, New Mexico’daki evlerinde ölü bulundu.

Hackman, 1971 yapımı The French Connection filminde Jimmy “Popeye” Doyle karakterine hayat vererek En İyi Erkek Oyuncu dalında Oscar kazanmış, 1992 yılında ise Clint Eastwood’un yönettiği Unforgiven filminde Küçük Bill Daggett rolüyle En İyi Yardımcı Erkek Oyuncu Oscar’ını almıştı.

EUROVISION’DA İSRAİL BOYKOTU 

-Avusturya’nın başkenti Viyana’da Mayıs 2026’da 70’incisi düzenlenecek Eurovision Şarkı Yarışması’na İsrail’in katılımına yönelik itirazların, Avrupa Yayın Birliği (EBU) Genel Kurulu’nda oylamaya sunulmaması Avrupa genelinde geniş çaplı bir boykot tartışmasını tetikledi. Tartışmaların ardından İrlanda, Belçika, İspanya, İzlanda, Hollanda ve Slovenya kamu yayıncıları Eurovision’a katılmama ve yarışmayı yayınlamama kararı aldıklarını açıkladı. Bazı ülkeler ise nihai kararlarını henüz vermediklerini; ancak yarışmacı göndermeme seçeneklerinin masada olduğunu belirtti.

-Mavi Kadife, İkiz Tepeler ve Mulholland Çıkmazı gibi kült eserlerin yönetmeni olarak sinema dünyasına unutulmaz bir miras bırakan David Lynch, 78 yaşında hayatını kaybetti.

-Dünya edebiyatının en büyük klasiklerinden biri olan Gabriel García Márquez’in “Yüzyıllık Yalnızlık” adlı romanı, hem özel bir baskıyla raflarda hem de dizi uyarlamasıyla ekranlardaydı.

 

FRİDA’YA İKİ MÜZEDEN BAKMAK: KIRMIZI MI MAVİ Mİ?

Feminist ressam Frida Kahlo 2025’te adına açılan bir müze ile gündemdeydi. Meksika’da açılan Casa Kahlo Müzesi, Frida Kahlo’yu acı ve ıstırapla değil; sevgi, mizah ve aile sıcaklığıyla hatırlanmasına olanak sağlayan kişisel objelerle dolu. Yeni müze, Frida Kahlo’nun Diego Rivera ile yaşadığı evi müzeye dönüştüren ünlü Casa Azul’dan farklı bir yaklaşım benimsiyor. Casa Kahlo, sanatçının hikâyesine erkek merkezli anlatıların ötesinde, kadın dayanışması ve aile sevgisi perspektifinden bakmayı amaçlıyor. Diego Riviera üzerinden anlatılan ilk müzenin rengi mavi. Ancak Frida’nın aile hayatına odaklanılan yeni müze ise kırmızı renkte.

-Mısır Kültür Bakanlığı, Mısırlı sanatçı Ümmü Gülsüm’ün ölümünün 50. yılı nedeniyle 2025’i “Ümmü Gülsüm Yılı” ilan etti. Bakanlıktan yapılan açıklamaya göre, “Doğu’nun yıldızı”, “Arapların annesi”, “Mısır’ın dördüncü piramidi” gibi isimlerle de anılan, Mısır ve Arap müzik kültürünün tanınan sanatçısının ölüm yıldönümünde çeşitli etkinlikler gerçekleştirilecek.

-İsveç Akademisi tarafından 2025 Nobel Edebiyat Ödülü “kıyametvari terörün ortasında sanatın gücünü yeniden teyit eden, etkileyici ve vizyoner eserleri” nedeniyle Macar yazar László Krasznahorkai’ye verildi.  Yoğun, şiirsel ve kıyamet atmosferi taşıyan anlatımıyla tanınan Krasznahorkai, uzun süredir Avrupa’nın en özgün yazarlarından biri olarak gösteriliyordu. 1954 doğumlu yazar, Szeged ve Budapeşte üniversitelerinde edebiyat eğitimi aldı.

-İran, ‘En Sevdiğim Pasta’ (My Favourite Cake) adlı filmin yönetmenleri Maryam Moghadam ve Behtash Sanaeeha’yu hapis cezalarına çarptırdı

-2025 Oscar ödülleri sahiplerini buldu. Anora en çok ödül alan yapım olurken, İsrail’in Filistinlilere uyguladığı baskıyı anlatan ‘Başka Toprak Yok’ yapımı En İyi Belgesel Oscar’ını kazandı

-İngiliz şarkıcı Robbie Williams’ın İstanbul Ataköy Marina’da vereceği konser, İstanbul Valiliği kararıyla iptal edildi. Robbie Williams’ın  “İsrail’e destek verdiği” iddialarıyla sanal medyada oluşan tepkiler sonucunda İstanbul Valiliği güvenlik gerekçesiyle 7 Ekim’de gerçekleşecek konserin iptal edildiği açıklandı.

-77’inci Emmy Ödülleri de Filistin’e destek mesajlarıyla dikkat çekti. Hannah Einbinder, Javier Bardem ve birçok oyuncu insan haklarına vurgu yaparken, ödül töreni politik mesajların damga vurduğu bir geceye dönüştü. Emmy gecesinin öne çıkan yapımları ise “The Studio”, “Adolescence” ve “The Pitt” oldu.

-78’inci Cannes Film Festivali, Jafar Panahi’nin “Un Simple Accident” filmiyle kazandığı Altın Palmiye’nin yanı sıra, Gazze’de hayatını kaybeden Filistinli gazeteci Fatma Hassona’nın anılması ve sinema dünyasının sessizliğe karşı kolektif bir duruş sergilemesiyle dikkat çekti.

2025’TE ARKEOLOJİ DÜNYASINDA ÖNE ÇIKANLAR:

2025 yılında Türkiye’de müze kazıları hariç yaklaşık 200 arkeolojik kazı yürütüldü. İnsanlık tarihi hakkında en eski sözleri söyleyen Göbeklitepe, Mendik Tepe ve Karahan Tepe’deki kazılardan yeni buluntular çıktı. Hem Çatalhöyük hem de Mendik Tepe’de bulunan iki heykel ise binlerce yıl anaerkil bir kadın yaşamının izlerini taşıyordu.

-Irak’ta 1900’lü yılların başında gün yüzüne çıkarılan tabletler üzerinde yapılan araştırmada, tabletlerde yemek tariflerinin yer aldığı anlaşıldı. Yale Üniversitesi koleksiyonunda yer alan ve çivi yazısıyla yazılmış dört kil tabletlerin üzerindeki yemek tarifleri 3 bin 800 yılık Babil mutfak kültürüne ait.

-Iraklı arkeologlar, Mezopotamya’nın ihtişamını yeniden gözler önüne seren olağanüstü bir keşfe imza attı. Musul’da, Hz. Yunus Camii’nin altında bulunan Esarhaddon Sarayı kalıntılarında şimdiye kadar bilinen en büyük Asur kanatlı boğası (lamassu) gün yüzüne çıkarıldı.

-Urfa’da Neolitik dönem yerleşimi Girê Miraza’da (Göbeklitepe) devam eden arkeolojik kazılarda, bir oda duvarına yatay konumda sabitlenmiş bir insan heykeli ortaya çıkarıldı. Adak amacıyla monte edildiği düşünülen bu buluntu, anıtsal T-biçimli dikilitaşlarıyla bilinen yerleşimin inanç dünyasına dair yeni veriler sunuyor. Sayburç’ta, MÖ 8.500 yılına tarihlenen bu sıra dışı heykel, erken yerleşik toplulukların ölüm ritüellerine dair çarpıcı ipuçları taşıyor.

-Urfa’nın Eyyübiye ilçesi kırsalında bulunan Mendik Tepe, bölgenin Neolitik döneme ait en erken yerleşimlerinden biri olabileceği yönündeki bulgularla arkeoloji dünyasında heyecan yarattı. Kadın merkezli yaşam izlerine rastlanan bu yeni alan, Taş Tepeler bölgesinin en dikkat çekici keşiflerinden biri olma yolunda ilerliyor.

BİR KADIN DÜNYASI KEŞFİ DAHA

-Konya’da yer alan Neolitik dönem yerleşimi Çatalhöyük’te yürütülen kazılarda milattan önce 8000 – 5500 yılları arasında yapılan, Neolitik döneme ait eksiksiz bir kadın heykelciği bulundu. Onlarca yıldır bulunan sayısız kadın figürinleriyle tanınan Çatalhöyük’te, anaerkil bir yapı olduğu uzun zamandır düşünülüyordu. Ancak buna dair net veriler yoktu. Şimdi ise, yapılar içerisindeki genetik bağların kadınlar üzerinden, özellikle anneler aracılığıyla kurulduğu ortaya çıktı. Avrupa’daki çağdaş yerleşimlerde görülenin aksine, yetişkinliğe ulaşıldığında kadınlar aynı evde kalma eğilimindeyken, erkekler ayrılıyordu. Ayrıca çocuk mezarlarında bulunan mezar eşyaları da şaşırtıcı bir sonuç verdi. Kız bebeklerin erkeklere kıyasla beş kat daha fazla mezar eşyasıyla gömüldüğü ortaya çıktı.

-Mısır’da 3 bin 500 yıl öncesine ait firavun mezarı ortaya çıkarıldı Mezar, 1922’de Kral Tutankamon’un mezarının keşfedilmesinden bu yana bulunan ilk kraliyet mezarı olma özelliği taşıyor.

-Bu arada Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın yıkım kararı verdiği Antalya Arkeoloji Müzesi de 2025’e veda etti. Çeşitli kampanyalar ve protestolar düzenlenmesi de yıkımı durdurmadı.

Bakanlık, karara gerekçe olarak binanın depreme dayanıksız oluşunu ve artan depolama ihtiyacını gösterdi. Oysa yapı, Türkiye’de yarışma projesiyle inşa edilen ilk müze olma özelliğini taşıyor.

-Antalya’daki Aspendos Antik Kenti’nde yürütülen kazı çalışmalarında, Roma İmparatorluk Dönemi’ne ait mermer bir Hermes heykeli ortaya çıkarıldı.